سرمه دوزی
سرمه دوزی نوعی دوخت تزئین است که قدمت آن به ۲۵۰۰ سال تا ۳۰۰۰ سال پیش می رسد.
این هنر اصیل و زیبا، در ابتدای ظهور تمام موادش دست ساز و از جنس طلا و نقره بوده است اما در طول زمان به دلیل گران بودن این مواد و بالا رفتن هزینه ها و قیمت تمام شده ی آن مصنوعات آن شد. در گذشته این دوخت برای تزیین لباس، پرده های مجلل تالارها، سر آستین ها، یقه، حاشیه لباس و روسری، رو رختخوابی و . . . استفاده می شود اما امروزه استفاده از آن گسترش بیشتری پیدا کرده و بر جنبه های تزیینی و دکوراتیو آن افزوده شده است.
سوزن دوزیهای سنتی ایران یکی از روشهای دیرینه ی تزیین جامه و بسیاری از منسوجات است که به نوعی در زندگی بشر کاربرد داشته و دارد. دست دوخت ها بجز جنبه ی تزئینی و شناسنامه ای که در برگیرنده ی اقلیم و جامعه ی پدید آورنده اش است در بعضی از اوقات بخاطر عقاید مذهبی بر روی البسه جلوه گری می کرد. در قبل از اسلام بجز جنبه ی تزئینی، جنبه ی طلسم گونه ی آن نیز مطرح بوده است.
در بعضی از ساغرهای مفرعی لرستان که به سبک آشوری است طرحهایی روی پارچه ی لباس دیده می شود که نمایانگر نوعی قیطان دوزی است که ظاهراً ملیله باید باشد.
علی سامی در نشریه ی بررسیهای تاریخی در شماره ی سوم آن اشاره می کند که در منطقه ی لولان منتهی الیه شرق ایران چند تکه ملیله دوزی و قلاب دوزی پیدا شده است که احتمالاً متعلق به دوره ی اشکانیان باشد. پس از ظهور اسلام در ایران رودوزیهای سنتی ایران به حیات تأثیر پذیر خود همچنان ادامه می دهند و اگر چه تحولی شگرف در نقش های ایرانی پدید می آید اما خصوصیات ایرانی بودن خویش را از دست نمی دهند. اعتقادات مذهبی هنرمندان در بعضی نقاط و پرهیز از شبیه سازی و همانند پردازی سبک جدید از نقش مایه های باستانی را به ارمغان می آورد و این نگرش در مناطق مختلف به گونه ای کاملاً متفاوت از یکدیگر جلوه گری می کند. دوختن کلمات قرآنی به خط کوفی برای حفاظت از شر شیطان و حوادث بد، یکی از تأثیرات آشکار در این هنر دیرینه است.
مرغوبیت پارچه های ایرانی و دست دوزیهای هنرمندان ایرانی، اعراب را سخت تحت تأثیر قرار داده بود و همین امر سبب شده بود به تقلید از ایرانیان لباس بپوشند و هر دسته و طبقه ای لباس مخصوص یافت. در این شرایط است که جامه به عنوان بهترین و با ارزش ترین هدیه یا دستمزد، جانشین سایر هدایا شد و این امر نه تنها به جهت مرغوبیت منسوجات ایرانی است بلکه حاکی از دست دوزی های ظریف و خیره کننده و متنوع آن دوران است.
قدیمی ترین نمونه های گلدوزی شده ایرانی که در دست می باشد متعلق به دوره ی سلجوقی است.
ایلخانیان و تیموریان برخلاف دوره ی قبل که همگی از شیوه های عمده ساسانی پیروی می کردند در صنعت نساجی دگرگونی کاملی بوجود آوردند و ابریشم دوزی، زری دوزی، پولک دوزی، ملیله دوزی، گلابتون دوزی و . . . بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت.
با ورود فرهنگ و هنر چینی بوسیله ی مغول، نقش هایی از گیاهان و گلهای متأثر از هنر چینی تبلور می یابد اگر چه از آن دوره اثری باقی نمانده است اما «فیلیس اگرمان» از روی مینیاتورهای آن دوره سوزن دوزی ها و گلدوزی های آن زمان بخوبی توصیف کرده است. در این زمان هنرمندان از طرحهای محرابی، لچک ترنجی، هندسی برای تزئین پرده ها، لباس ها، چادرها و . . . استفاده می کردند.
عصر صفوی مثل بسیاری از هنرها، انواع رودوزیها نیز به اوج خود رسید و پیشرفت زیادی نمود تا حدی که باعث قطع نفوذ هنر چینی شد. از نقوش رایج این دوره می توان به انواع بته جقه (قهر و آشتی، گل بادامی، مادر و بچه، بته ترمه، سه قلو، سه سر، درخت زندگی دوقلو، بته جقه شاخ گوزنی، انواع گلهای اسلیمی و ختایی، شاه عباسی پیچکی، گل اناری، برگی و . . . ) را نام برد.
در عصر شاه عباس از تمام هنرمندان از جمله هنرمندانی که به امر رودوزیهای سنتی مشغولند برای راه اندازی هنرهای سنتی و قدیمی به اصفهان دعوت شدند و صاحبان این مشاغل دارای اعتبار و شهرت اجتماعی بودند و حتی در آن زمان محله ای به نام مطرکاران یعنی قلابدوزها معروف بوده است.
در زمان افشاریه و زندیه نیز شیوه های تزیینی عصر صفویه همچنان به قوت خویش باقی است که نمونه های ارزشمند آن در خزانه ی موزه ی حضرت رضا (ع) موجود است.
دوره ی قاجار را باید دوران افول نساجی و سوزن دوزی بدانید زیرا براساس مسائل سیاسی و اقتصادی آن دوران این هنرها آسیب فراوان دید.
گسترش روابط تجاری با غرب و ورود پارچه های کارخانه ای و . . .، زنده بودن هنر نساجی را به مر گ تدریجی آن تبدیل کرد و با افول آن هنر سوزن دوزی نیز از رونق افتاد، متأسفانه با هجوم طرحهای اروپایی و . . . شکل سنتی طرح ها، دوخت ها و رنگ آمیزی های آن تحت تأثیر قرار گرفت. نقش بته جقه تنها نقش ماندگار از گذشته است که از اختصاصات پارچه های ایرانی به حساب می آید و هنوز به حیات خود در عصر امروز ادامه می دهد.
برای آغاز کار سرمه دوزی بر روی ترمه یا مخمل، بوجود آوردن شرایطی الزامی است از جمله این شرایط لایه زنی، طرح اندازی و آماده سازی پارچه است. در صورتی که این شرایط با حساسیت و توجه خاص صورت پذیرد نتیجه کار مطلوب است.
در گذشته از متقال یا چلوار برای لایه زنی استفاده می کردند به این ترتیب که پارچه ی فوق را ابتدا شسته تا آبرفت لازم را داشته باشد و پس از خشک شدن اتو می کنیم، سپس نشاسته، آب و نمک را با هم مخلوط کرده تا محلولی یکدست و رقیق به دست آید. سپس روی حرارت ملایم گذاشته و مدام به هم می زنند تا غلیظ شود. به جای نشاسته از سریش هم می توان استفاده کرد که آنرا به صورت محلول در آب ولرم استفاده می کنند. ماده ی فوق را بر روی پارچه ی متقال کشیده و با کارد یا قاشقی اضافات آن را گرفته و مخمل یا ترمه را از پشت به روی آن می چسبانیم پس از آن از قسمت مرکز پارچه به گوشه ها کوک هایی زده تا پارچه ها به هم متصل شوند سپس آنرا روی سطح صاف گذاشته تا سریع خشک شود. اگر پارچه را قبل از خشک شدن آهار به کارگاه بکشند بهتر است. با کشش در کارگاه مطمئن خواهید بود که کار نیاز به اتوکشی نخواهد داشت. امروزه لایه چسبان های مناسب و خوب در شرایط مناسب به بازار آمده که با استفاده از آن می توان جایگزین مناسبی برای روش قبل باشد.
تمام پشت ترمه را لایی چسب می چسبانیم و سپس اقدام به طرح اندازی در پشت ترمه (روی لایی) می نماییم و خطوط نقش مورد نظر را به وسیله ی کوک زدن به روی ترمه طبق طرح منتقل می کنیم. انتقال طرح هم از طریق ایجاد سوراخ روی خطوط طرح کاغذی و گرته برداری با پودر زغال یا نفت و نیل برای پارچه های روشن و از پودر تالک یا نفت برای پارچه های تیره استفاده کرد. اما ساده ترین راه انتقال طرح توسط کاربن است و در اصفهان استفاده از مهرها برای نقش اندازی نیز مرسوم است که این شیوه از تنوع طرح در دوخت می کاهد. به عمل انتقال طرح توسط کوک به روی ترمه"زیرکشی" می گویند. نحوه ی کار به این صورت است که کوک درشت زیرکار یعنی روی پارچه و کوک ریز پیش روی خودمان یعنی روی لایی یا پشت کار زده می شود. توجه داشته باشیم که در انتخاب هر طرحی حتماً باید قطر پارچه و کادر کشی صورت گیرد تا انتقال طرح درست صورت گیرد.
انتخاب طرح در سرمه دوزی اهمیت زیادی دارد. طرح های خیلی تو در تو و پیچیده برای سرمه دوزی مناسب نیست. طرح ها در عین حال که باید از یکدیگر منفک باشند و مستقل باشند زیاد خلوت نبوده زیرا نتیجه نهایی مطلوب نخواهد شد.
مواد و ابزار لازم در سرمه دوزی شامل:
۱٫ پارچه ترمه یا مخمل
۲٫ لایه چسب پارچه ای یا کاغذی یا چسب گیاهی مثل نشاسته و سریش و پارچه متقال
۳٫ نخ سفید کتانی برای زیر کش کار (نخ کوک)
۴٫ نخ صد در صد پلیستر یا نخ های سوئدی یا نخ قرقره شماره ی ۱۰
۵٫ قیچی پارچه و قیچی برای بریدن سرمه ها (قیچی تاشو بهتر است)، قیچی مخصوص گلدوزی.
۶٫ طرح مورد نظر
۷٫ متر و خط کش
۸٫ کاربن
۹٫ سوزن مناسب دوخت، برای پارچه ی ترمه و مخمل معمولاً سوزن با ضخامت متوسط بهتر است. بهترین نوع سوزن برای سرمه دوزی سوزن کرول (crewel ) است که در عین بلندی دارای ظرافت است و دارای شماره ی ۱۸ است. سوزن منجوق دوزی بسیار نازک و ظریف با شماره ی ۱۰ تا ۱۳ با نخ قرقره ی نمره ی ۶۰ برای منجوق و ملیله بسیار مناسب است.
۱۰٫ انگشت دانه از جنس استیل و ضد زنگ که باید حتماً قالب انگشت وسطی (سوم) باشد تا هنگام دوخت از دست نیفتد.
۱۱٫ کارگاه؛ در برخی از دوخت ها از اساسی ترین وسایل است اما درکارهای بزرگ فقط محدوده ای از طرح را در برمی گیرد. از دوخت هایی که بدون کارگاه نتیجه مطلوب را نمی دهد،می توان چشمه دوزی ها، قلاب دوزی ها و گلابتون دوزی را نام برد.
لازم به توضیح است که اگر طرح مربع مستطیل یا دایره است مرکز طرح باید در مرکز کارگاه قرار گیرد در غیر اینصورت پس از اتمام کار مشاهده می شود که پارچه و طرح شما کج شده است.
۱۲٫ سرمه صاف و طلایی و نقره ای
۱۳٫ سرمه تراش طلایی و نقره ای- سرمه الماسی
۱۴٫ بلرسان نقره ای و طلایی
۱۵٫ نخ نامرئی
۱۶٫ منجوق عروس (سفید و کرم)
۱۷٫ مروارید شماره ی ۳، ۴، ۶، ۹
۱۸٫ سنگهای تزئینی، گندمی، اشک، نگین
۱۹٫ نخ تن (تون) قالی یا قیطان با قطر۱ تا ۲ میلی متر برای برجسته دوزی (زنّار دوزی) سعی شود و ضخامت مواد (سرمه ها و تراش ها) با یکدیگر همخوانی داشته باشد و از سرمه های رنگارنگ در یک کار اجتناب کرد زیرا در غیر اینصورت از ارزش و شکل سنتی اثر کاسته می شود.
چون در سرمه دوزی مواد مختلف بکار می رود سعی کنید حتماً کلیه مواد در ظروف در بسته و به طور جداگانه نگهداری شود. قیچی مخصوص برش سرمه ها علامتگذاری و مشخص شود. اگر از کارگاه استفاده می شود باید سعی شود تمام نقش مورد نظر در کارگاه قرار گیرد.
جا به جایی کارگاه به دوخت ها آسیب می رساند. سوزن باید متناسب با نخ و پارچه و مواد مصرفی انتخاب شود. نخ صاف و بدون پرز مثل نخ صد در صد پلی استر که استحکام بیشتری دارد در دوخت هایی چون سرمه دوزی، پولک دوزی، منجوق دوزی، زغره دوزی، گلابتون دوزی مناسب تر است در صورتی که نخ در دسترس نبود می توان از نخ کتانی آغشته به موم که سبب استحکام می شود استفاده نمود.
چند اصطلاح رایج در سرمه دوزی شامل: زرک دوزی، دانه دوزی، شبنم دوزی می باشد. سه عنوان ذکر شده همگی به یک نوع دوخت اطلاق می شود با این تفاوت که در جاهای مختلف مفاهیم آن تغییر می کند. وقتی روی سطح گلبرگ های یک گل یا برگ دوخته شود به آن شبنم دوزی و هنگامی که برای پرکردن سطح گلدان یا بدن پرنده و . . . دوخته شود زرک دوزی و در صورتی که پراکنده و با فاصله روی سطحی دوخته شود، دانه دوزی نامیده می شود.
تگرگ دوزی اصطلاحی است که به دوخت مروارید شماره ی ۳ و۴ به همراه سرمه تراش اتلاق می شود و معمولاً به صورت تک تک در روی سطح بدن پرندگان و وسط گلها و . . . مورد استفاده قرار می گیرد و چون شکل ظاهری آن شبیه تگرگ است به این نام موسوم شده است.
محرر دوزی: حرر به معنی کشیدن و رسم کردن است و محرر دوزی عمل کشیدن و رسم کردن طرحی به وسیله دوخت را می گویند و در سرمه دوزی اصطلاحاً به دور دوزیهای برگها و برخی از گلها به وسیله ساقه دوزی ظریف و یا خط دوزی با سرمه تراش به وسیله ی بست بلرسان محرر دوزی می گویند.
زنّار دوزی: زنار به معنی کمربندی است که زردشتیان به کمر می بستند و به آن گسی یا گشتی می گفتند و زنار دوزی به دوختهای تزئینی گفته می شود که بر روی زنارها اجرا می شد. و از آنجا که زنّار نشانی مذهبی و مقدس بوده است، تزئینات دست دوزی شده آن بسیار با ظرافت و زیبا صورت می گرفته است و چه بسا وجه غالب تزئینات آن را ساقه دوزی پهن به صورت مسطح یا برجسته در بر می گرفته و سپس به زنار دوزی موسوم گردیده است.
