جاجیم بافی
معرفی و تعریف رشته
جاجیم پارچه ای ضخیم و کم عرض است که با استفاده از پودهای کلفت بافته میشود. رنگهای به کار رفته در جاجیم در ۶ تا ۸ رنگ و بیشتر از رنگهای سنتی و گیاهی و طرحها ی ساده وهندسی و اغلب به دو شکل راه راه و ستاره ای است.جاجیم ها اغلب به صورت نوارهایی با عرض ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر و طول ۵۰ متر بافته میشوند. برای استفاده از جاجیم چند نوار کنار همدیگر دوخته میشوند تا پارچهای بزرگ فراهم شود.
سابقه فعالیت
پیشینه نساجی در ایران به استناد آثار مکشوفه در غاری نزدیک دریای خزر به حدود ۶۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد.
با توجه به کاربرد و رواج جاجیم بافی بر اساس نوع کاربرد آن در بین مردم استان و همچنین روایات نقل شده سابقه این هنر به طور دقیق مشخص نمی باشد.
وضعیت فعلی و فعالیت صنعتگران شاخص استان
در استان قزوین روستاهای مناطق الموت روستاهای گازرخان، اویرک وعلی آباد ودر بوئین زهرا ،دانسفهان و ضیا آباد به بافت آن می پردازند و به دلیل وجود عواملی چون کمبود مواد اولیه ارزان ودر دسترس ، نیروی انسانی علاقه مند به ادامه اشتغال به این حرفه و … بافت آن رو به فراموشی می باشد
در الموت جهت تهیه جاجیم که مواد اولیه محصولات در ادامه ذکر خواهد گردید ، کلیه مواد به جز چند رنگ ، همه از مواد ومحیط طبیعی به دست می آیند. در رنگرزی بعد از اینکه ته رنگ زده می شود از رنگهای خریداری شده ،جهت رنگرزی استفاده می شود. « بُنه» یا « ته رنگ» از مواد گیاهی بومی است. رنگهای قرمز ، زرد و نارنجی و سیاه نیز از رنگهای طبیعی و گیاهی است و در خود محل ا نجام می شود . این رنگها از گیاهانی چون پوست گردو ( در گویش محلی « سیالِم » ) برگ درخت انگور (در گویش محلی« رَز » )، روناس ( در گویش محلی « روناسک » ) و نوعی گیاه خود رو به نام « قِلاچ خایه» و چند گیاه دیگر استفاده می شود. همچنین از زاج برای تثبیت رنگ استفاده می شود. برای تهیه سایر رنگها از رنگهای شیمیایی استفاده می شود.
پشم نیز از روستاهای الموت تامین شده و بعد از شستشو ، ریسیده و تاب داده می شود.
شیوه بازیافت جاجیم در مناطق روستایی با به کار بردن جاجیم های کهنه در دوخت « تَنگ » و« پالان » انجام می گیرد.
استان قزوین ،جهت حفظ و احیائ هنرهای سنتی اقدام به طراحی وارایه محصولات کاربردی نموده. طراحی و دوخت پرده و بالشت هایی ( کوسن ) که می تواند بر روی نیمکت های چوبی ، قرار گیرند و همچنین پاراوان از نمونه هایی هستند که جهت روزامد کردن صنایع دستی این استان طراحی شده و مورد استفاده قرار گرفته اند.
خصوصیات بومی شامل مواد اولیه،شیوه های فنی تولید و نقش و رنگ
مواد اولیه:
عمده مواد اولیه در بافت جاجیم ، پشم های تابیده شده الوان است که در تارو پود آن بکار می رود. گاه بصورت دستریس توسط بافندگان تولید شده و گاه از کارخانه های ریسندگی تهیه می گردد. از نخ های پنبه ای در بافت پود نازک استفاده می شود.
نقش و رنگ:
بافت و چله کشی جاجیم در اکثر نقاط ایران شبیه به هم بوده و تفاوت آن در بکار بردن رنگ و نقش می باشد. نقوش جاجیم های الموت شامل: نقش ابری، اشکیو گلی (بلبلی) و ساده یا لت لتی( بدون نقش)می باشد
نقوش جاجیم های بویین زهرا ( ساده یا لت لتی) می باشد.
رنگهای بکار رفته در جاجیم :نارنجی ،زرد سیاه، سبز آبی، سفید، سورمه ای و کرم.(عکس ۱)
اندازه جاجیم : طول جاجیم ها ۳۰الی ۴۰ و حتی به ۶۰متر هم می رسد و پهنای آن از ۲۰ سانتی متر تا ۳۵ سانتی متر متغیر است.و با توجه به کاربرد مختلف، جاجیم ها را بریده واز پهنا به هم می دوزند.
ابزار و تجهیزات:
دستگاه جاجیم بافی ، دارای ساختمان ساده ای است مشتمل بر : کوجی، میخهای فلزی،سه پایه چوبی ،نورد، تخته چوبی جهت دفتین زدن ، قمیش،سرند، ماکو و ماسوره.
این دستگاه را می توان در میانه بافت جمع کردو پس از تغییر مکان در محلی دیگر، آن را دوباره برپا کرد، بدون اینکه به بافت آسیبی وارد شود.
کوجی:در حین چله کشی با استفاده از نخهای پنبه ای تابیده شده بر روی چوبی که در قسمت تحتانی آن در زمین فرو رفته است به صورت گره خاصی ایجاد می شود.و وظیفه آن کنترل عرض جاجیم و جدا کردن تار های زیر ورو و ایجاد نقش می باشد.
میخهای چوبی و فلزی : در انتهای دستگاه برای محکم نگه داشتن گلوله رنگی استفاده میشود.
سه پایه چوبی: که اندازه آن به حدود یک متر می رسد برای نگه داشتن کوجی استفاده می شود که در قسمت پایین در زمین قرار دارد و بوسیله طنابهایی کوجی را نگه داشته است.
نورد : در قسمت جلوی دست بافنده قرار دارد که پس از چند سانت بافت ، پارچه بافته شده به دور آن پیچیده می شود.
تخته چوبی : که بلافاصله پس از هر بار عبور پود از بین تارها به آن ضربه وارد می شود تا تار و پود در هم تنیده شود.
قمیش : چوب یا( نی)که در حین چله کشی جهت جدا سازی تار ها و حفظ ضربدر بین آنها استفاده می شود و پس از چله کشی در بین تارها باقی می ماند. ودر پشت کوجی قرار دارد که با عقب و جلو رفتن آن بین تار ها فاصله ایجاد کرده که به آن چوب هاف هم می گویند. در بویین زهرا به آن دال آغاجی می گویند.
سرند: در قسمت انتهایی پس از چوب هاف قرار دارد که نخهارا دسته کرده تا در حین جابجایی مانع از گره خوردن تارها می شود.
ماکو : جعبه ای لوزی شکل چوبی است که داخل آن فضایی جهت قرار گرفتن ماسوره وجود دارد و به ماسوره کمک می نماید تا به راحتی در بین تارها عبور نماید.
ماسوره : از جنس نی یا چوب و اخیرا پلاستیکی است که نخ های پود بر روی آن پیچیده می شود.
شیوه بافت
بافت جاجیم پس از تهیه نخ ( نخهای تار به صورت گلوله شده) در رنگهای مورد نیاز،با چله کشی شروع می شود.چله کشی (چله دوانی) معمولا در فضایی باز با توجه به طول جاجیمی که قرار است بافته شود معمولا با طول تقریبی ۲۰الی ۱۵متر ایجاد می گردد، که با استفاده از چوب میخ های بلندی که در زمین به صورت یک چهار ضلعی قرار گرفته ، توسط دو نفر شخص چله دوان و شخصی که دارای مهارت بیشتری است به دور این چوب میخ ها،گردانده می شود. جاجیم با توجه به این که دارای چه نوع نقشی می باشد دارای کوجی مختلفی می باشد .اگر جاجیم دارای طرح ساده لت لتی است از یک کوجی استفاده می شود و تار های زیر و رو به وسیله کوجی از هم جدا می شود ویک تار از داخل حلقه ایجاد شده در کوجی و یک تار در بین حلقه ها قرار می گیرد.در این نوع، تعداد تار های رنگی به سلیقه شخص چله دوان بستگی دارد که پهن باشد یا باریک . در نوعی که دارای نقش می باشد شمارش تار ها بر اساس طرح و توسط دو کوجی صورت می گیرد. پس از اتمام چله کشی، چله ها را بر روی زمین دراز کرده، و به وسیله دو میخ فلزی بزرگ در یک طرف بر روی زمین محکم می کنند، و انتهای چله ها را به صورت گلوله ای بزرگ در می آورندو کوجی را که درحین چله کشی بر روی تار ها ایجاد شد، به کمک سه پایه چوبی نسبتا بلندی که در زمین فرو رفته و محکم شده توسط طناب آویزان می کنند. بدین ترتیب چله ها آماده برای بافت می باشد. کوجی در قسمت جلوی دست بافنده قرار دارد.که پس از هر بار رد شدن پود توسط ماکو از لابلای تارها و عمل بافتن به عقب هل داده می شود. برای اینکه بافتی صاف و بدون کم و زیاد شدن عرض پارچه داشته باشیم بهتر است فاصله کوجی تا آخرین رج بافت ،به یک اندازه باشد.
