موج بافی
تاریخچه
نساجی سنتی از جمله صنایعی است که با قدمت طولانی از پیشینه‌ای کهن برخوردار است و از ابتدای خلقت انسان‌ها جهت پوشش تن و مصون ماندن از سرما و گرما تدابیری بسیار اندیشیده‌اند، منجمله استفاده از برگ گیاهان، پوست حیوانات کم کم با افزایش تکامل، بشر با فکر و اندیشه ازطریق مختلف جهت پوشش بیشتر و بهتر، اقدام لازمه را به مرحله اجرا درآورد.
از این رو با ساخت وسایل و ابزار کار به صورت ابتدایی شروع به بافت پارچه نمودند که در این راه برای رسیدن به هدف از الیاف طبیعی و حیوانی استفاده می‌کردند؛ توده‌های الیاف را با دست می‌ریسیدند تا آنها را تبدیل به نخ کنند و سپس مبادرت به بافت پارچه نمایند.«هِرُدوت» مورخ معروف یونانی، از نساجی ایران در ادوار قبل از میلاد تعریف کرده و «فردوسی» شاعر بلندمرتبه از «جمشید» به عنوان مخترع دستگاه بافندگی یاد می‌کند.
در قزوین بنا بر روایت بافندگان، این هنر ۴۰۰ سال قدمت دارد و پس از روی کار آمدن کارخانه‌های تولید پارچه، این هنر از رونق افتاده و هم اکنون تنها یک نفر در این شهر به بافت آن اشتغال دارد.
موج پارچه‌ی دستبافته ای است بیشتر با طرح‌های چهارخانه‌ای درشت که تماماً از پشم بافته می‌شود و در چهارخانه‌های آن از رنگهای متعددی استفاده می‌شود.
از موج عمدتاً برای رختخواب پیچ، پتو، پشتی، رویه کرسی، سجاده و گاه برای چادرهای عشایر استفاده می‌کنند.
این نوع پارچه بر روی دستگاه‌های بافندگی سنتی، ۲ وردی و ۴وردی بافته می‌شود و دارای عرض متغیر معمولاً ۶۰ تا ۸۰ سانتیمتر است.
وردها به وسیله طناب و ابزارهایی به نام قرقره و سازهای کوچک و بزرگ به بالای دستگاه و از پایین به پدالهایی متصل می‌باشد و با بالا و پایین رفتن پدالها، تارها به دو دسته تقسیم شده و «دهنه کار» ایجاد می‌شود؛ در این حال با عبور ماکو در وسط دهنه، پود گذاشته می‌شود. سپس با عوض کردن پاها، «ورد» دیگر را به حرکت درآورده و بافت پارچه صورت می‌پذیرد. در صورتیکه پود پارچه از چند رنگ تشکیل شده باشد، در مواقع لزوم از ماسوره‌های رنگارنگ استفاده می‌شود.
همچنین دستگاه مجهز به شانه‌ای است که پود را در لابه‌لای تارها محکم می‌کند، نمره شانه بستگی به تراکم نخهای تار ، در عرض پارچه دارد. در گذشته شانه‌ها از جنس نی بوده ولی امروزه نوع فلزی آن عمومیت بیشتری دارد. شانه در چهارچوبی از جنس چوب قرار می‌گیرد که به آن دفتین می‌گویند که توسط بازوهایی به بالای دستگاه متصل است که با حرکت نوسانی رفت و برگشت پودها را به لبة پارچه زده و نخهای تار را از یکدیگر جدا می‌سازد.
موج دارای طرح و نقش‌های گوناگونی است، از جمله: شطرنجی ساده، گل‌پتویی، فندقی، چشم بلبلی ، میله‌کاری، جناقی و گل خشتی
آشنایی با دستگاه بافندگی سنتی
سیر تحولی دستگاه‌های بافندگی
« به اعتقاد اکثر کسانی که دارای تحقیقاتی در زمینة بافت منسوجات ایران و ابزار کار مورد استفاده بافندگان هستند، اولین طریقه تولید پارچه توسط بشر عبارت بود از آویختن نخهای تار از یک چوب افقی و آویزان کردن وزنه‌هایی در انتهای نخ‌ها، به منظور ایجاد کشش در داخل نخ تار «مانند بافتن تور ماهیگیری».
طریقی که بعدها ابداع شد عبارت بود از قراردادن نخهای تار در داخل یک چارچوب افقی به طریقی که این نخ‌ها در داخل چارچوب کاملاً کشیده قرار می‌گرفت و نخ پود از لابه‌لای تار عبور می‌کرد؛ به علت طول محدود قاب و نخ تار روی آن، پارچه‌ی بافته شده نیز فقط می‌توانست دارای طول محدودی باشد.
در قرون بعد، نخ تار بر روی غلطکی پیچیده می‌شد و این غلطک روی « یک دستگاه» بافندگی دستی قرار می‌گرفت و نخهای تار پس از بازشدن از روی آن به صورت افقی درآمده و در این حالت توسط نخ پود بافته و بر روی غلطک دیگری پیچیده می‌شد؛ روشی که امروزه دستگاه بافندگی سنتی به آن طریق بافته می‌شود.
مقدمات بافندگی
«به طور کلی عمل بافندگی عبارت است از تبدیل دو ردیف نخ به پارچه که یک ردیف نخ در طول پارچه کشیده شده و نخ تار نام دارد و ردیف دیگر در عرض پارچه یعنی عمود بر نخ تار می‌باشد و آن را نخ پود می‌نامند. » عملیات مقدمات بافندگی سلسله عملیاتی است که بعد از عمل ریسندگی و قبل از عمل بافندگی انجام می‌شود:
۱- آماده کردن نخ‌هایی تار برای بافندگی(چله کشی)
۲- آماده کردن پود برای بافندگی
اصـــول بافت
سه عامل اصلی و اولیه‌ای که وجود آنها برای عمل بافندگی و تهیة پارچه ضروری است، عبارتند از:
تشکیل دهنة کار، پودگذاری، دفتین زدن.
تشکیل دهنه کار:
همانطور که قبلاً گفته شد، پارچه حاصل درگیری نخهای تار و پود است و برای انجام این کار عمل مکانیزمی مورد احتیاج است تا تارها را به دو سطح که با یکدیگر زاویه می‌سازند، تقسیم کند تا ماکو قادر به عبور از داخل آن باشد.
این عمل توسط پاتخته(پدال) صورت می‌گیرد که از یک سو به وردها متصل است و با پایین آوردن سر دیگر پاتخته توسط پا، بین تارها زاویه ایجاد می‌شود و فاصله لازم برای ردشدن ماکو به وجود می‌آید.
پودگذاری:
پس از تشکیل دهنه، عمل پودگذاری انجام می‌شود و طی آن ماکو که حاصل ماسوره نخ پود است، از داخل دهنه عبور نموده و نخ پود را طبق طرح بافت در لابه‌لای تار قرار می‌دهد.
دفتین زدن:
آخرین عمل اصلی دستگاه بافندگی که بلافاصله پس از پودگذاری انجام می گیرد عمل دفتین زدن است که طی آن، دفتینی که شانه‌ای بر روی آن سوار شده و دارای حرکت نوسانی است. نخ پود را به لبة پارچه زده و نخهای تار را از یکدیگر جدا می‌سازد.
دستگاه بافندگی دستی از قطعات و اتصالات متعددی تشکیل شده که هریک از آنها عامل کاریست.
اکنون در مورد هریک از آنها و کارآیی قطعات توضیحاتی داده خواهد شد.
دفتین:
یکی از اجزاء بافندگی است؛ دفتین را می‌توان به دو قسم تقسیم نمود که عبارتند از:
۱٫ کف دفتین که ماکو بافندگی از روی آن عبور داده می‌شود.
۲٫ جایگاهی که شانه بافندگی در آن قرار می‌گیرد.
عمل دفتین زدن بلافاصله بعد از پودگذاری انجام می‌شود که طی آن دفتینی که شانه‌ای بر روی آن سوار شده و دارای حرکت نوسانی است، نخ پود را به لبة پارچه زده و نخهای تار را از یکدیگر جدا می‌سازد.
شانه
از این وسیله برای کنترل عرض پارچه و همچنین منظم نگهداشتن نخ‌ها تار که محل استقرار آن نیز روی دفتین می‌باشد. دیگر عمل شانه پود گذاشته شده در دهنه کار را به پود قبلی کوبیده تا لابه‌لای تارها محکم شود. شانة بافندگی را در قدیم از «نی» درست می‌نمودند که امروزه، نوع فلزی آن متداول متفاوت است.
پدال(پا تخته)
برای اینکه بتوانیم وردها رابه بالا و پایین حرکت در آوریم، و در کنترل داشته باشیم تا دهنه کار ایجاد گردد بالای هر ورد به قرقره‌های نصب شده در بالای دستگاه وصل می‌گردد و پایین هر ورد را به وسیله طناب به یکی از پدالها که معمولاً به تعداد وردها می‌باشد، بسته می‌شود.
عمل پدال‌کشی بستگی به نوع طرح پارچه داشته که ممکن است به طور یکسان و متوالی صورت نگیرد و با یکدیگر تفاوت داشته باشد. به طور مثال چنانچه پدال یک به ورد یک وصل گردیده، کشیده شود برای پدال‌کشی بعدی ورد چهار کشیده و به حرکت درآمده شود و یا به طور همزمان باهم پایین کشیده می‌شود تا طرح مورد نظر روی پارچه نقش بندد.
وردها (میل میلک)
این وسیله که بنا به نوع طرح پارچه و تعداد کل نخهای تار در عرض پارچه، تعداد آن نیز قابل تغییر است؛ قاب چوب مستطیل شکلی (در اینجا از قمیش یا نی استفاده گردیده) است که میل‌میلک‌ها در داخل آن قرار گرفته و با بالا و پایین رفتن آنها دهنه ایجاد می‌شود. یعنی عامل تقسیم‌کننده نخهای تار بوده که عمل پودگذاری توسط ماکو صورت می‌گیرد و پارچه بافته می‌شود؛ طول وردها نسبت به عرض پارچه و مقدار نخهای تار متفاوت می‌باشند. طول وردها بستگی به عرض پارچه و تعداد کلی نخهای تار دارد. ارتفاع آن نیز بستگی به ارتفاع میل‌میلک داشته و قابل تغییر است.
در نساجی سنتی میل‌میلک‌هااز نخهای ضخیم استفاده می‌شود؛ در بین این نخ‌ها (میل‌میلک‌ها) میله ای از جنس نی( قمیش) رد شده تا در حین جابجایی وردها و ردکردن نخ‌ها از لای وردها به سهولت انجام می‌شود.
در موج‌بافی با توجه به طرح پارچه از دو تا چهار ورد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ساز و قرقره
وسیله‌ایست چوبی که توسط طناب وردها را به بالای دستگاه متصل می‌گرداند و باعث چرخش و حرکت آزاد وردها و پدالها می‌شود.
غلطک پارچه پیچ
وسیله‌ای است استوانه‌ای و چوبی که در قسمت جلوی ماشین بافندگی نصب شود تا پارچه موردنظر به مرور پس از بافته‌شدن به دور آن پیچیده شود که بافنده بنا به تشخیص خود و جلو رفتن کار بافت غلطک رابه وسیله اهری که در سمت راستبافنده قرار دارد، پیچانده تا مقدار پارچه بافته شده به دور غلطک پیچیده شود. قطر غلطک که از جنس چوب بسیار محکم «گردو» ساخته می‌شود بین ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر بوده و طول آن بستگی به عرض دستگاه بافندگی دارد که متفاوت است.
غلطک چله‌پیچ
برای اینکه نخهای تار چله‌کشی شده را که طول آنها نیز تا حدودی طولانی می‌باشند، در محلی تحت کنترل داشته باشند از این غلطک استفاده می‌شود. این غلطک را در اصطلاح نساجی نورد نیز می‌گویند که دارای چهار سوراخ محل قرار گرفتن میلة‌ای جهت شل کردن چله‌ها و پیچیده شدن پارچه بافته شده حول غلطک پارچه‌پیچ است، و در قسمت عقب دستگاه نصب می‌شود.
ماکو
وسیله‌ای است که ماسوره حاوی نخ در داخل آن قرار می‌گیرد تا با عبور ماکو از دهنه کار (از میان تارهاف که به دو دسته از هم جدا شده‌اند) به صورت رفت و برگشت حرکت نموده و عمل پودگذاری انجام می‌پذیرد، که معمولاً از جنس چوب ساخته می‌شود.
ماسوره
این قطعه وسیله‌ای است که نخ پود به دور آن پیچیده می‌شود و در داخل ماکو قرار می‌گیرد و جنس ماسوره عموماً چوبی است که در سال‌های اخیر نوع پلاستیکی آن نیز متداول گشته است.
مِتید
وسیله‌ای است چوبی و گیره‌مانند که طول آن معادل عرض پارچه بوده و دو سر آن سوزنها‌یی تعبیه گردیده که به دو لبة پارچه فرو رفته و عرض آن را ثابت نگه می‌دارد. هنگامی که چندین رج بافته شد از پارچه جدا شده و دوباره به لبة کار متصل می‌گردد و مانع از جمع‌شدن عرض پارچه شده، همچنین موجب سهولت بافت می‌شود.
دستگاه ماسوره پیچ
وسیله‌ای ساده است دارای دو چرخ بزرگ و کوچک که توسط تسمه‌ای به یکدیگر متصل بوده که با چرخاندن چرخ بزرگ که دسته‌ای در مرکز آن تعبیه شده، چرخ کوچک که میله ماسوره‌پیچ در آن قرار گرفته به حرکت درآمده، موجب پیچیده‌شدن نخ بر روی ماسوره می‌شود.
