گره چینی

 

 

 

 

مقدمه

 

از زمانهای گذشته چوب یکی از عناصر دائمی مورد استفاده در معماری ایران بوده است. موقعیت ویژه ای که چوب به عنوان یکی از مصالح ساختمانی دارد و تنوع انواع آن باعث شده است تا از این عنصر استفاده های بسیاری شود که از پوشش پشت بام ها گرفته تا قالب های تزئینی، پنجره ها و ساخت اشیای فلزی، چوب مورد استفاده قرار گیرد.

هنرمندان با ذوق و خلاق ایرانی در جهت زیباتر شدن بناها و ساختمانها توانسته اند آثاری خلق کنند که هر کدام به عنوان هنری مجزا مورد توجه قرار گیرد که منبت، خاتم، معرق، گره چینی، مشبک، قواره بری و . . . از آن جمله اند.

 

تاریخچه کلی و تاریخچه موجود در قزوین

 

از سابقه گره چینی و مشبک در ایران اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی از پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر چه در حالت آلت[۱] و لغت از دوران خلفای عباسی شروع شده و در قرن ۶ تا ۸ هجری در مصر و سوریه متداول شده است؛ و از همان زمان به ایران رسیده است. از این سبک کار معمولاً در ساخت درهای اماکن مقدسه، مقابر، منابر، و از مشبک در پنجره های منازل، کاخ ها و نرده ها استفاده می شده است.

واژه ی پنجره به معنای دریچه ی مشبک احتمالاً از قرن چهارم به بعد وارد زبان فارسی شده است که ظاهراً بعدها معنایی عام پیدا کرده و به هر نوع دریچه اعم از مشبک و غیر مشبک و با هر نوع جنس اطلاق شده است. در دوره ی زندیه و قاجاریه، پنجره به معنای دریچه های مشبک فلزی بکار رفته است. از ایران باستان پنجره ای باقی نمانده است تا بتوان چگونگی آن را دریافت. تنها می دانیم که به فرمان شاهان هخامنشی چوب های سخت را از راههای دور می آوردند که به احتمال قوی به مصرف در و پنجره می رسیده است. افزون بر آن، از زر و سیم و عاج و وسایل تزئینی دیگر نیز در آرایش پنجره استفاده می شده است. با توجه به برخی شواهد، چارچوب پنجره های بکار رفته در بناهای تخت جمشید از تخته سنگهای یکپارچه تراشیده شده است. در ایران پس از اسلام در تمامی دوره ها بناهایی متأثر از معماری ایرانی ساخته شده که در آنها پنجره های مشبک در دیوار، سقف و گنبدها بکار رفته است.

از آن جمله می توان به نور گیرهای مسجد تاری خانه و پنجره های مشبک بقعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی و در قزوین می توان به در و پنجره مشبک در مساجد و حسینیه امینی ها و چهل ستون اشاره کرد.

در دوره های بعدی انواع خاصی از پنجره به نام ارسی، که نوعی پنجره چوبی رایج در دوره ی زندیه و قاجاریه بود پدید آمد، که از نظر هنری بسیار حائز اهمیت است. ارسی نوعی پنجره چوبی دو لنگه است. درباره ی ریشة این واژه اختلاف نظر وجود دارد. اور به معنی بالاست و ارسی یعنی پنجره هایی با لنگه های بازشو بالا رونده. این کلمه از ارو یا اروس (arus) گرفته شده و به معنای سفید و روشنایی است. و گفته اند که ارسی برگرفته از کلمه ی روس است. لنگه های این پنجره به جای حرکت بر حول پاشنه، در درون یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت می کند. ارسی غیر از چارچوب به سه قسمت آستانه، طبقه ی پایین یعنی لنگه های بازشونده، و قسمت بالا که منحنی کننده لنگه هاست تقسیم می شود.

قسمت بالا به صورت دو جداره ساخته می شود تا هنگامی که لنگه ها بالا کشیده می شوند در میان جداره ها پنهان شده منظره نامناسبی به اتاق ندهد. ارسی ها معمولاً یکی از اضلاع چهارگانه اتاق را تشکیل می داد و از کف اتاق تا سقف ادامه پیدا می کرد. سطح پنجره های ارسی غالباً از شبکه های چوبی با نقشهای هندسی بسیار ظریف و زیبا به صورت گره سازی یا قواره بندی و با استفاده از قطعه های شیشه رنگی یا ساده ساخته می شد.

بنجامین در وصف این نوع پنجره در سفرنامه ی خود می نویسد: ایرانیان به جای آنکه برای اتاقهای خود به شیوه ی غربی چندین پنجره بسازند، همه را یک جا جمع کرده یک پنجره بزرگ یا در، که از سقف تا کف اتاق می رسد برای اتاق در نظر می گیرند و این پنجره بزرگ را با قابهای مختلف به سه یا چهار قسمت تقسیم می کنند و در هر قسمت با بکار بردن شیشه های رنگی کوچک، نمای خارجی و داخلی زیبای برای اتاق فراهم می آورند.

از جمله بناهای دارای ارسی که به کمک هنر قواره بری تزئین شده، می توان به ارگ کریمخان، خانه محتشم، بنای دیوانخانه و باغ دولت آباد در قزوین موزه چهل ستون، حسینیه ها و مسجد جامع اشاره کرد.

 

ابزار و تجهیزات

 

اره برقی، دستگاههای چند کاره که شامل رنده و اره و گندگی و خراطی است، اره های دستی کوچک، انواع سوهان های چوب ساب، سوهان های ظریف، گیره های رو میزی، چوب های جنگلی مثل راش، چنار و توسکا و . . .

شیوة کار به این شکل است که ابتدا طرح در این هنر نسبت به مکان مورد نظر انتخاب و اندازه گیری می شود. در مراحلی از این کار می توان چوبها را توسط دستگاههای برقی انجام داد و مرحله نهایی که چفت و بست کردن گره ها بهم می باشد، باید با قرار دادن هر قطعه لای گیره با اره های دستی کوچک برش های کام و زبانه زده شود و با چیدن هر بند (قطعه) شیشه ی رنگین لای درزها قرار می گیرد وبعد ردیف بعدی گره چیده می شود.

کاربرد این هنر در خانه های قدیمی قزوین و بناهای مذهبی در پنجره ها و درها و در قسمتهای مختلف ارسی ها و داخل برخی شمسه های سقف مشاهده می شود.

 

روش کار

 

گره چینی اجرای گره های هندسی توسط چوب است .(گره ها تزئین معماری ایرانی هستندوبر اساس قاعده معینی که برای هر یک وجود دارد با استفاده از خطوط مستقیم شکل میگیرند و آلتهای گره را به وجود می آورند.) اجرای این هنر با مشخص کردن کلاف یا چهارچوبی که قرار است درون ان هنر گره چینی انجام گیرد اغاز میشود.چوب با توجه به طرح گره بصورت قطعه قطعه برش داده میشودو برای چفت کردن هر دو قطعه چوب به یکدیگر بدون استفاده از چسب و میخ از اتصالات کام و زبانه استفاده میشود.از چفت شدن همه قطعات در کنار هم فضاهای خالی ایجاد میشودکه کل گره رابصورت شبکه شبکه در میاورد.این فضا ها برای زیبائی بیشتر با شیشه های رنگی یا ائینه پر میشوند.